Tenebroso, dramatisch contrast tussen licht en donker

('De roeping van de heilige Mattheüs', Caravaggio 1599)

'Ze draaide de dop weer op de fles en legde hem terug in de tas. Haar handelingen deden me denken aan de voorstelling op de Col des Essets en het was of de schilder een donkere penseelstreek over het doek des levens had aangebracht. Tenebrisme, een dramatisch contrast tussen licht en donker waarin de obscure strook domineerde tegenover het hel belichte onderwerp. Liefde zat niet in woorden, liefde zat in de alledaagse handelingen. Liefde was juist herkenbaar in haar banaliteit. Het werd niet ergens opgelegd, het was er al. Liefde was overgave, een gift waar je niets voor terug hoefde te hebben.'

(fragment uit 'Geteld, gewogen, gebroken')

In Zwitserland, nabij het stadje Villars, ligt een gehuchtje dat Solalex heet. Uitgesmeerd in een glooiende weide telt Solalex slechts een paar hutjes die worden overschaduwd door een grote herberg die onderkomen biedt aan wandelaars op een doorgaande route. De tour des Muverans heet die, en die loopt door Les Diablerets, het bergmassief in de kantons Vaud en Wallis. Solalex ligt gesitueerd aan het einde van het dal, waar de bergruggen van parallel gelegen rotsreuzen naar elkaar tasten en elkaar uiteindelijk ook raken, maar daar kan geen auto meer komen. Als je wilt zien hoe mooi het daar is, dan zal je moeten lopen. Lopen naar Col des Essets, dat is geen straf. De natuur daar is fantastisch mooi. Dramatisch grillige rotspartijen, loslopende koeien en schapen en hier en daar een murmeldier Wanneer je even stopt en omkijkt naar het dal waar Villars op uitkijkt, dan zie je ver daarachter de besneeuwde toppen van de Dents du Midi die opmaat zijn voor het massief van de Mont Blanc, de hoogste berg van Europa.

Ik heb daar gewandeld. Meerdere keren. De laatste keer is een jaar of vier geleden en toen al wist ik dat ik over die plek wilde schrijven. Ik heb onder de gele routebordjes in Solalex gestaan en reikhalzend uitgekeken naar de plekken die al stonden aangekondigd, maar waar ik nog geen beeld van had. Solalex vond ik al mooi klinken, maar vooral Anzeindaz klonk mystiek. Dat, vond ik, dat moest ik verwerken in een roman. Dat je dan in de koude morgenzon je veters stond te strikken, leunend op een grote rots, en dat je ondertussen een broodje eet en afwisselend kijkt naar het schouwspel van de natuur en de cultuur die zich daar voorzichtig een plek heeft verworven. De berghutten, de routebordjes en een ruw pad met kleine en grote keien. De natuur blijft echter de baas.

(Col des Essets nabij Villars)

Anzeindaz klonk mystiek, even als de Col des Essets van waar je weer een nieuw uitzicht kreeg op een nog mooier dal. Nog meer mystiek, dat wist ik, maar ik moest het toch eerst ervaren. En toen ik daar op die col stond, vielen de dingen samen zoals dat soms gebeurt. Een prachtige lichtbaan gleed voortkabbelend over de rotspartij aan de overkant zoals een golf richting het strand. Het zette rotspunten in het licht, langzaam en één voor één en die lumineuze golf kroop steeds verder voort. Ik weet nog precies hoe ik naar boven had gekeken om de herkomst te ontwaren, en hoe de wolken langs de hemel gleden terwijl voor mij die lichtkoker plotseling een steenbok in het licht zette. En nog één. En ook nog twee kleintjes. Een familie van steenbokjes, vlakbij maar ver weg. Zichtbaar maar ongrijpbaar. Zich niet bewust van mij, zich gedragend alsof niemand ze zag. Volkomen natuurlijk en vredig. Volkomen zoals het moest zijn. Volkomen. Het was dat moment dat ik aan het schilderij van Caravaggio dacht, een werk dat ik ook zo volkomen vind. Waarschijnlijk kwam dat door die mystieke lichtstrook, maar het kan ook zijn dat ik daar zelf werd aangewezen, dat ik me bewust werd van de schoonheid om me heen. Of misschien wel dat het Col des Essets was die in het licht werd gezet. Of die scene, die ik aan het bedenken was, want het was dat moment dat ik het schouwspel in mijn gedachten zag worden ontvouwen. Ik wist hoe ik het zou verwerken in mijn boek en ik wist ook dat Caravaggio daar een rol in zou spelen. Ik wist het allemaal, ik hoefde het alleen nog maar op te schrijven.

CARAVAGGIO EN DE COL DES ESSETS

Tenebrisme komt van het Italiaanse tenebroso en kan worden vertaald met mysterieus. Maar dan wel een somber mysterieus, een donkere geheimzinnigheid. Je kent die benauwende raadselachtigheid waarschijnlijk wel, van die momenten waarop je geconfronteerd wordt met het leven, dóór het leven. Het moment waarop de automatische piloot wordt uitgeschakeld. Het ogenblik dat ertoe doet, dat de frêle eigenheid van het bestaan blootlegt, het ogenblik dat mededeelt dat niet alles bestendig is. Door het aanbrengen van zo'n tenebroso, wordt de wrede ongenadige meedogenloosheid getoond, die óók onderdeel uitmaakt van dit leven. De duisternis speelt een dominerende rol , maar er is licht nodig om dat te bewerkstelligen. Contrast. Licht en donkerte. Leven en dood.

(Solalex nabij Villars)

In mijn roman wordt de hoofdpersoon geconfronteerd met zo'n gegeven, op de Col des Essets, plek met een prachtig panorama. Bergen, rotsen, natuur. Stilte en vrede die ruw worden verstoord door de aanblik van een Zwitserse familie die in harmonie geniet van een lunch te midden van die schoonheid. En de hoofdpersoon kijkt enkel maar toe, kan ook enkel maar toekijken, versteend en tot niets anders meer in staat. Dertien jaar is hij als hij de stille getuige wordt die vanaf een afstand ziet wat in zijn eigen leven acuut aanwezig is. Een blik vanuit de duisternis. Hij ziet hoe een gouden licht vanuit de hemel als een lichtkoker neerdaalt op dat toneel, dat zodoende centraal wordt gezet. Een banaal toneel, maar niet voor iemand als hij, die hunkert naar de harmonie van zo'n familie, de warmte waaraan ze zich laven terwijl hij aan de zijlijn in de kilte van de antithese daar slechts naar mag kijken...

...en in het schilderij van Caravaggio zitten vier mannen gevangen in de werkzaamheden van alledag. Onwetend omdat er niets is dat ze daarvan bewust maakt. En dan gaat plotseling de deur open. Ze schrikken op, want niemand verwacht bezoek. Gekraak van knarsend hout, eerst van de deur die knarsend een opening biedt, daarna van de vloer die resoneert vanonder de voetstappen van de twee mannen die de gelagkamer binnenkomen. Een kegel van licht valt met hen mee vanuit de deuropening en die lichtbaan neemt de wijzende vingers van beide heren mee naar het eindpunt van zijn bestemming. Hier wordt gedemonstreerd dat het om hem gaat, om de man die aan tafel zijn munten zit te tellen. Hier wordt gedemonstreerd dat het om zo'n moment gaat, het alledaagse dat onverwacht wordt doorbroken door een voorval dat voorgoed een draai aan het bestaan geeft. Caravaggio had heel goed begrepen hoe je dat bewerkstelligt middels een effect van een lichtbaan. Tenebroso. De jongen daarboven op Col des Essets kon dat onmogelijk al weten.

WIE WAS CARAVAGGIO?

We tellen het jaar 1599. Een Nederlandse vloot keerde terug uit het oosten met peper, kruidnagel en nootmuskaat aan boort. Dat bracht licht. Veel meer zuidelijk werden er voor het eerst in meer dan 1500 jaar resten gevonden van de stad

Pompeï, die na de uitbarsting van de Vesuvius in 79, tot die tijd onder het puin lag begraven. Ook dat bracht licht. En daar in de buurt, in Rome, krijgt ene Caravaggio de opdracht om de Contarelli-kapel in de kerk van San Luigi dei Francesi te versieren. Die opdracht levert in 1600 een uitzonderlijk werk op. Een sensatie van dusdanige impact dat het deze schilder daarna nooit meer ontbrak aan nieuwe opdrachten. 'De roeping van de heilige Matteüs', heet dat werk, een duizelingwekkend schilderij waar je je ogen niet vanaf kan houden. Een spel van kleur, van donkerte en flarden van klaarte. Mystiek, sombere mystiek, maar ook in het donkerste donkere brandt er altijd wel een heel klein puntje licht. Caravaggio bracht donkerte én licht.

Michelangelo Merisi da Caravaggio, luidt zijn volledige naam, maar hij staat kortweg bekend als Caravaggio. Caravaggio was een Italiaanse meester die leefde van 1571 tot 1610. Om even een context te schetsen, De Hoog Renaissance met de David van Michelangelo (1504) en de Maniëristische beelden van Giambologna (1583) zijn dan al achter de rug. Telkens wanneer er werd gedacht dat het hoogtepunt in de kunst wel was bereikt, kwam er een volgend. Caravaggio bracht een volgend hoogtepunt.

Hij genoot zijn opleiding tot schilder in Milaan en verhuisde daarna naar Rome. Daar maakte hij naam als kunstenaar, grote naam dus, maar de temperamentvolle schilder was lichtgevoelig en stond bekend als een gewelddadige man. Hij raakte verwikkeld in een ernstige vechtpartij, hoorde daarover door de rechter het doodvonnis voor moord over hem uitgesproken worden. Daarop vluchtte hij naar Napels waar hij toch weer opnieuw ontzag met zijn werk oogstte. In 1610 kwam hij uiteindelijk en veel te vroeg, onder verdachte omstandigheden te overlijden. Verschillende rapporten spreken van een overlijden door koorts, maar er in de mystiek rondom zijn sterfte gonst het van geruchten dat hij zou zijn vermoord door loodvergiftiging. Rondom het licht hangt er altijd weer de sombere donkerte.

(Fragment van 'De roeping van de heilige Mattheüs', Caravaggio)

DE ENKELE PENSEELSTREEK DIE ZORGT VOOR DRAMATISCH CONTRAST

Caravaggio's werk is vooral typerend door het dramatische gebruik van lichtval en daarmee heeft hij een enorme invloed op de schilderkunst gehad. Zijn geniale toepassing van het licht/donker, beter bekend als clair-obscur staat bekend als Tenebroso. Met zijn uiterst donkere schaduwen en heldere lichtbanen, wist hij de cruciale momenten in het leven ongekend te vertolken.

Je kent ze wel, die ogenblikken. De dag waarop de momenten van alledag worden doorbroken door het bijzondere in het algemene. Je bent bezig met iets banaals en wordt hopla, 'in de wereld geholpen', want juist omdat je eruit valt, ervaar je dat je erin zit. Jij bent op dat moment het bijzondere in het algemene. Een ontmoeting met wie later een geliefde blijkt te zijn. Een opmerking die die liefde uit doet doven. Een gesprek met een vreemde, op het oog onbeduidend, maar uiteindelijk beslissend voor het verdere verloop van het leven. Een onschuldige schermutseling die uitdraait op een dodelijke vechtpartij en misschien zelfs de kiem vormt voor een loodvergiftiging. Elke daad heeft gevolgen voor de toekomst. Alles wat je doet, beïnvloedt jouw levenspad.

De 'De roeping van de heilige Matteüs', vertolkt zo'n moment. Het is het ogenblik waarop Jezus Christus Mattheüs inspireert hem te volgen, het ogenblik wanneer hij letterlijk in het licht wordt gezet. Caravaggio's werk toont een passage uit het Mattheus-evangelie (9: 9): 'Jezus zag een man genaamd Matteüs op zijn stoel in het aangepaste huis, en zei tegen hem: "Volg mij", en Matthew stond op en volgde Hem.'

Mattheüs de tollenaar (een soort belastingambtenaar) zit met vier andere mannen aan een tafel. Dan komen Jezus Christus en de Heilige Petrus de kamer binnen en wijst Jezus de tollenaar onberispelijk aan. De vinger van Petrus benadrukt het belang van die bepaling. Een lichtstraal verlicht de gezichten van de mannen die aan tafel zitten. Drie van hen kijken naar naar de deuropening terwijl de vierde toeziet op Mattheüs' werkzaamheden. En hoe duidelijk de zaak ook is, het wordt nog extra bezegeld. De middelste man zoekt namelijk toch nog naar bevestiging door zelf ook te wijzen, een vragend wijzen. Het versterkt de dramatiek. 'Mattheüs dus?', informeert hij alsnog, al was er al geen ontkomen meer aan. Met de bijzondere bijna overdreven lichtval, die alle wijsvingers, alsook Mattheus in het licht zetten, wordt benadrukt dat het om een beslissend ogenblik gaat. Tenebroso. De scheidingslijn om de beslissing.

'Ik dacht aan de momenten die naar voren schoven bij de beslissingen die er toe hadden gedaan. Die, die een markering in het leven aan hadden gebracht, gezorgd hadden voor een voor en een na. Ik had mijn klasgenoot erin geluisd omdat ik wraak wilde, ik had lust met een anoniem meisje gedeeld omdat ik de verleiding niet kon weerstaan en ik had ervoor gekozen om mijn kop in het zand te steken toen ik had gezien wat er zich achter de badkamerdeur had afgespeeld.'

(fragment uit 'Geteld, gewogen, gebroken')

Mijn naam is Erik de la Porte. Ik houd van het leven. Ik houd van de mystiek van het leven. Ik houd van kunst en ik houd van het werk van Caravaggio. Ik houd van licht én donker en ik houd van beslissende momenten. Een leven met pieken en dus ook met dalen. Geluk en dramatiek. In mijn werk tracht ik om de herkomst en de uitkomst van zulke pieken weer te geven. Dat je als het ware onder de grond kijkt en dat je daar ziet waar de wortels van een bepaling of een bestemming grond hebben gevonden. Als je daar ook van houdt, lees dan eens een kort verhaal op mijn site.