Het teken aan de wand

'Toen werd Daniël voor den koning ingebracht. De koning antwoordde en zeide tot Daniël: Zijt gij die Daniël, één uit de weggevoerden uit Judea, die de koning, mijn vader, uit Judea gebracht heeft..? ...van U heb ik gehoord dat gij uitleggingen kunt geven, en knopen ontbinden; nu, indien gij dit schrift zult kunnen lezen, en deszelfs uitlegging mij bekend maken, gij zult met purper bekleed worden, met gouden keten om uw hals en gij zult de derde heerser in dit koninkrijk zijn.'

REMBRANDT EN HET FEESTMAAL VAN KONING BELSAZAR

Rond 1637 voltooide Rembrandt van Rijn, misschien wel onze bekendste schilder, een werk dat handelt over het feestmaal van koning Belsazar. In dat verhaal koos hij precies het moment uit waarop deze koning het teken aan de wand, dat enkel en alleen voor hem was bedoeld, onontkoombaar aanschouwde. Rembrandt heeft die boodschap, zoals dat ook in het verhaal uit het Oude Testament gaat, uitgebeeld voor de ogen van Belsazar, te midden van het feestmaal. Een logische keuze natuurlijk want het vormt de crux van het verhaal. Wat echter minder logisch is, is dat hij de boodschap heeft weergeven in de oorspronkelijke taal van het verhaal, het Hebreeuws. En zelfs dat deed hij niet op de gebruikelijke wijze, van rechts naar links, nee hij paste iets ingewikkelds toe. Zoals je op de afbeelding kunt zien schrijft de goddelijke hand zijn tekst van boven naar beneden. Dat heeft tot gevolg dat de tekst bijna niet is te ontcijferen en dat deed Rembrandt natuurlijk niet zomaar. Conform het verhaal probeerde hij de boodschap zo onleesbaar mogelijk te houden, het verhaal leert ons immers dat alleen Daniël de tekst zou kunnen ontcijferen. Om in dat vaarwater te kunnen verkeren, schakelde Rembrandt de hulp van een Rabbijn in die thuis was in de Kabbala, een Joods religieus-filosofisch systeem dat inzicht geeft in de goddelijke natuur. Kabbala betekent letterlijk: openbaring.

Het was een openbaring dat Rembrandt ervoor koos om de Hebreeuwse taal te gebruiken en niet het gevestigde Latijn. Dat had er alles mee te maken dat Amsterdam, de plaats waar Rembrandt tot zijn dood bleef werken, een smeltkroes was van verschillende culturen, waarin de Joodse een voorname rol speelde.

NEDERLAND IN DE ZEVENTIENDE EEUW

Toen Rembrandt in 1606 het levenslicht zag, was de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden al tientallen jaren oud. Toch was het nog niet erkend als een zelfstandige staat en de levensjaren van Rembrandt vielen samen met strijd naar die onafhankelijkheid. Maar ook met de grootse economische bloei die ongekende rijkdom en voorspoed naar de hoofdstad bracht. Dat Amsterdam de belangrijkste stad werd, had te maken met de Zuiderzee, die via het IJ in verbinding werd gebracht met de Noordzee. Er ontstond een bloeiende handel die grotendeels door de Amsterdamse kooplieden zelf werd gedreven. Er werden nieuwe wegen gezocht naar Indië, via de noordpool en langs Kaap de Goede hoop. Zo ontstond in 1602 de V.O.C. die de poort naar oneindige rijkdom opende. En omdat een ieder een graantje daarvan mee wilde pikken, stroomden migranten van over de wereld de hoofdstad binnen. Een ongekend snelle bevolkingsaanwas zorgde voor problemen bij huisvesting, het bestrijden van armoede en bedelarij en natuurlijk ook werkeloosheid. Je zou kunnen zeggen, 'What else is new?'

REMBRANDT VAN RIJN

Rembrandt Harmenszoon van Rijn behoorde tot deze grote groep van nieuwe bewoners. Geboren in Leiden, doorloopt hij daar de Latijnse school. Er is niet bekend wat Rembrandt daar geleerd heeft. Wat wel zeker is, is dat hij heeft gestudeerd aan de Universiteit van Leiden of tenminste, daar stond hij ingeschreven. Hij liep er nauwelijks college, maar genoot wel van de voorrechten die studenten hadden; vrijdom van schuldenlasten en het betalen van accijns op bier en wijn. Na zijn leerperiode bij de schilder Jacob Isaacszoon van Swanenburgh, vertrekt hij naar Amsterdam waar hij in de leer gaat bij Pieter Lastman.

Dat was een belangrijke keuze. Rembrandt wilde historieschilder worden en Lastman schilderde over Bijbelse en mythologische onderwerpen. Rembrandt is hem hierin gevolgd. Na zijn leertijd keerde hij voor even terug naar Leiden waar hij bevriend werd met Jan Lievens. De twee werken nauw samen en deze Leidse jaren worden voor Rembrandt gezien als een leerperiode. Het is een tijd van zelfstudie waarin hij samen met Lievens experimenteerde met verschillende technieken. In 1631 gaan de vrienden uit elkaar. Lievens vertrekt naar het Verenigd Koninkrijk en Rembrandt keert terug naar Amsterdam. Voorgoed.

Een jaar na zijn aankomst breekt hij door met het schilderij 'De anatomische les', dat nu nog steeds te boek staat als één van zijn mooiste werken, en vanaf dat moment gaat hij naam maken als schilder. Hij verblijft in het huis van Hendrick van Uylenbergh, een kunsthandelaar en zo was de kiem gelegd voor het grote succes van beide heren. Rembrandt maakte naam als kunstenaar en Hendrick wist hoge prijzen voor zijn werk te krijgen. In die tijd leert Rembrandt Saskia kennen, het jonge nichtje van Hendrick dat ook bij hen in huis woont. Niet veel later trouwen ze en betrekken ze hun eigen woning. Uit dat huwelijk wordt Titus geboren, het kind dat slechts negen maanden jong is wanneer Saskia in 1642 sterft.

De weduwe Geerthge Dircx doet dan haar intrede in Rembrandts huis om voor Titus te gaan zorgen. Met Geertje begint Rembrandt een relatie die uiteindelijk met ruzie werd beëindigd omdat Rembrandt verliefd werd op zijn huishoudster Hendrickje Stoffels. Die situatie kreeg nog wel een staartje omdat beide partijen zonder een minnelijke schikking uit elkaar gingen en de zaak voor de rechter uitgevochten moest worden. Het heeft Rembrandt veel geld gekost. Wanneer we de drie liefdes van Rembrandt naast elkaar zetten, kan je concluderen dat Saskia Rembrandt geld en een aanzien had bezorgd. De periode met Geertje was ongelukkiger en ging helaas gepaard met hevige ruzies. Het is Hendrickje die de zorgzame vrouw voor Rembrandt is en dat in de jaren van grote financiële tegenspoed. Hoewel ze niet getrouwd waren, heeft zij hem tot haar dood in 1663 bijgestaan. De liefde moet intens zijn geweest, wat valt te lezen uit het liefdevolle beeld dat Rembrandt van haar in 1654 gemaakt heeft. Dat werk spreekt tot de verbeelding. Het gebruik van het claire-obscure, de werking van licht en donker, is Rembrandts handelsmerk geworden en met veel gevoel voor dramatiek brengt hij zijn werken daarmee tot leven.

GETELD, GEWOGEN, GEBROKEN

Dat geldt zeker voor 'Het feestmaal van Belsazar'. Rembrandt schilderde dit

doek rond zijn dertigste en het vormt één van de vele hoogtepunten in zijn carrière. Zeer beïnvloed door de Italiaanse schilder Caravaggio, vermaakt hij zich in een virtuoos spel van licht en donker. Bij koning Belsazar komt het natuurlijke licht van rechts komt, maar dat wordt overlopen door het felle licht rondom het teken aan de wand. Mené Mené Tekèl Ufarsin, is de boodschap die een zwevende hand op de muur schrijft voor de gewaande koning van Babylon die verschrikt terugdeinst. Met zijn linkerhand probeert hij nog tevergeefs die boodschap af te wenden, maar hij ontkomt niet aan zijn lot. Omdat hij die boodschap niet kan ontcijferen, gebied hij de slimme Daniël te laten komen opdat de boodschap kan worden ontcijferd. 'Omdat een voortreffelijk geest, en wetenschap, en verstand van een, die dromen uitlegt, en der aanwijzing van raadselen en van een, die knopen ontbindt, gevonden werd in hem n Daniël, dien de koning den naam Beltsazar gaf; laat nu Daniël geroepen worden, die zal de uitlegging kunnen geven'. Gij zijt gewogen en te licht bevonden', verklaarde Daniël en zo geschiedde.

De nieuwe koning van Babylon die op oneerlijke wijze die positie had verkregen, had alle belangrijke lieden uit de omringende landen uitgenodigd om zijn kroningsfeest te vieren. Tijdens de festiviteiten liet hij zijn gasten drinken uit de gouden en zilveren kelken die zijn vader had gestolen uit de tempel van Jeruzalem. Zo had hij niet alleen iets tot zich genomen wat niet van hem was, hij had het ook nog eens gebruikt tijdens een feestmaal. Belsazar was zo arrogant dat hij had gedacht dat hij als koning overal wel mee weg kon komen. Maar een koning is voor God ook gewoon een mens en een mens die tot zulke dingen in staat is, verdient het niet om koning te zijn. Belsazar werd in de nacht van zijn feest vermoord door de Perzen en Meden en zijn rijk kwam in de handen van de vijand en werd verdeeld.

Hoogstwaarschijnlijk werd Rembrandts historiestuk geschilderd voor een Joodse opdrachtgever, maar dat is niet zeker. Opvallend blijft de Herbreeuwse tekst. Daarnaast is het opmerkelijk dat de figuren in het werk contemporaine kleding dragen. hoewel Rembrandt de koning uitbeeldt met een oosterse tulband, kan dat worden toegeschreven aan een gebrek van historische kennis. Van de vrouwfiguur links van de koning wordt verondersteld dat het zijn eerste vrouw Saskia van Uylenbergh is.

In 1750 duikt het werk in Engeland op. Daar moet het terecht zijn gekomen omdat Rembrandts kunst in tegenstelling dan tot in de Nederlanden, in trek was gebleven. In 1967 werd het werk aangekocht door de National Gallery in Londen waar het vrij toegankelijk is voor het grote publiek.

#rembrandt #Rijksmuseum #realisme #blog #oudetestament #religie #filosofie #schilderkunst #erikdelaporte #17eeeuw